Aşağıdaki yazımızda gramer yapılarına göre deyimlerin neler olduğu sıralanmıştır… Dört gramer yapısından oluşan deyimler, on grup başlığı altında incelenebilir…
Deyimler,dört gramer yapısından oluşmaktadır:
1- Tek bir kelimeden ibaret olup,semantik manasına göre dikkate alınarak.
2- Bileşil fiillerin kendisinden önce gelen kelimeye karşı elde ettiği hakimiyetle.
3- İsmin fiile hakim oluşuyla.
4- Her iki öğenin eşit oranda kalıplaşmasıyla meydana gelir.
Deyimlerin ana karakterini anlamak için cümle içindeki kullanılışlarına dikkat etmek gerekir.Yukarıda sıralanan nitelikler göz önüne alınarak,deyimlerin gruplandırılması şöyle yapılabilir:
Deyimlerin Gruplandırılması
1-ALAY VE EĞLENME MAKSADIYLA YAPILAN DEYİMLER
a- Tasviri olup fiil karakteri taşımadan kullanılanlar:
Örnek: Ayran budalası
b- Bir hüküm ifade edip atasözü değerine ulaşanlar:
Örnek: Atı alan Üsküdar’ı geçti
c- Hikaye karakteri gösterenler:
Örnek: Hoppala
d- Fiilin hakim olduğu deyimler:
Örnek: Akıldan yana züğürt olmak
2-HİKAYE DEYİMLERİ
a- Tasviri mahiyette olanlar:
Örnek: Adet yerini bulsun
b- Dua mahiyetinde olanlar:
Örnek: Bereket versin
c- Hitap olarak kullanılanlar
Örnek: Ayol
d- Üzüntüyü,eseflenmeyi ifade edenler:
Örnek: Ah aksi şeytan
e- Konuşmayı devam ettirmek amacıyla kullanılanlar:
Örnek: Ha,ne diyordum
f-Teselli mahiyetinde kullanılanlar:
Örnek: Adam sen de
3-TASVİR NİTELİĞİNDEKİ DEYİMLER
a- Tasviri olanlar:
Örnek: Kuyu anası
b- Fiilin hakim olduğu deyimler:
Örnek: Alçak gönüllü olmak
4-MÜBALAĞA DEYİMLERİ
a- Tasviri mahiyette olanlar:
Örnek: Ağzı açık kalmak
b- Alay ve eğlenme ihtiva edenler:
Örnek: Dananın kuyruğunu koparmak
c- Küçümseme,tahkir ve ihtar unsurlarını içine alanlar:
Örnek: Yüreğinde dağ açılmak
5-DUA DEYİMLERİ:
a- Nezaket ve iltifat unsurlarının hakim olduğu dua deyimleri:
Örnek: Allah bir arada kocatsın
b- Vecize mahiyetinde olan dua deyimleri:
Örnek: Nemrut’un ateşini Hz.İbrahim’e gülzar eden Allah,sizin de yaktığınız ateşi bize selamet nuru etsin.
c- İstihza yollu söylenen ve dalkavukluk çeşnisi ile bulunan deyimler:
Örnek: Allah akıl versin,çok yaşa
d- Allah’a şükür anlamında yapılan deyimler:
Örnek: Hamdolsun,bin şükür.
e- Büyü,tılsım bozmak veya yapmak için kullanılan deyimler:
Örnek: Üzerliksin hevasın,her dertlere devasın
6-İLTİFAT,DALKAVUKLUK,YALTAKLANMA VE SEVGİ DEYİMLERİ
a- Saray çevresinde padişah ve diğer devlet ricalini tasvir,takdir ve dalkavukluk için kullanılan deyimler:
Örnek: Devletli,efendizadem
b- Sevgiliye veya yaranılmak istenen kimseye karşı kullanılan hitap deyimleri:
Örnek: A canım,canımın içi,ciğerimin köşesi,elmasım
c- Sevgiliyi veya yaltaklık edileni tasvir için kullanılanlar:
Örnek: Afeti can,gazali rana,hokka gibi ağızlı,kiraz gibi dudaklı
d- Sevilen veya yaranılmak istenen şahsa söylenen,fiilin hakim olduğu deyimler:
Örnek: Keremin arpa tarlası gibi yanmak
e- Aşırı bir alçakgönüllülük veya kendini küçültmekle yapılan dalkavukluklar,yalvarmalar,dua mahiyetinde olanlar:
Örnek: Bağışlayınız,af buyurunuz,Allah ömürler versin
7-BEDDUALAR
a- Uzuvlar üzerine yapılan beddualar:
Örnek: Ağzı kurusun,burnu kırılsın,elleri yumurcaktan kopsun
b- Soyut anlam taşıyanlar:
Örnek: Adı batsın,Aklı kurusun
c- Vasıtala Beddualar:
Örnek: Ziftin pekini ye
d- Alay yollu beddualar:
Örnek: Deli diyenin tepesi delinsin,iki gözün bir delikten fırlasın
8-İHTAR MAHİYETİNDE DEYİMLER
a- Tek kelimeden ibaret olanlar:
öravul,yıkıl v.b.
b- Soyut anlam taşıyanlar:
Örnek: Hanya’yı Konya’yı haddini bildiririm.
c- Uzuvlara dayanılarak yapılan ihtarlar:
Örnek: Ağzını düzelt,dilini tut
d- Vasıtalı ihtarlar:
Örnek: Eşek sudan gelinceye kadar dövmek
9-KÜFÜR VE HAKARET DEYİMLERİ
a- Tek kelime halinde olan,içinde tasviri,soyutluk ve hafif bir şekilde kıyaslama unsurları bulunan küfür ve hakaret deyimleri:
Örnek: Alık,balkabağı,marsık,kınamsık
b- Tek kelime halinde olan fiili hakaret deyimleri:
Örnek: Zıbarmak,kudurtmak
c- Birden fazla kelimeli fiili hakaret deyimleri:
ör.Boyundan büyük işe kalkışmak
d- Tasvir unsuru hakim olanlar:
Örnek: Ayran budalası,düz taban,çenesi düşük
e- Hayvanlardan yararlanılarak yapılan ve herif gibi kelimelerle beraber kullanılan ağır küfür ve hakaret deyimleri:
Örnek: Ağanın beygiri,kılkuyruk herif,köpoğlu v.b.
10-SES TAKLİTLERİYLE MEYDANA GELEN DEYİMLER
Bu deyimler,doğadaki tabii ses taklitleriyle yapıldıkları gibi anlamsız kelimelerin yan yana gelmesiyle de meydana gelebilirler. Bunlarda amaç,tasvir ettikleri semantik manadır.Söz konusu ses taklidi bir kelimeyle açıklanır.
Örnek: Bıcı bıcı yapmak.