Sizden gelen soru:
* Dilek kipinin anlamı nedir ve dilek kipinin ekleri nelerdir? *
Cevap:
Dilek kipinin anlamı nedir?
Dilek kipleri veya tasarlama kipleri; Türkçede fiillerin gereklilik, istek, dilek, şart veya emir bildiren hallerinden her biri. Optatif olarak da bilinir. Bu kiplerde “zaman” ifadesi yoktur. Türkçede dört dilek kipi vardır:
- Emir kipi
- Gereklilik kipi
- İstek kipi
- Dilek-şart kipi
Fiil çekiminde, dilek kip eklerinden sonra -varsa- şahıs ekleri gelir.
Dilek kipinin ekleri nelerdir?
Emir kipi ve ekleri
Fiilin yapılmasını emretmek amacıyla kullanılır. Kip eki yoktur. Birinci şahıslar (ben ve biz) için çekimi yoktur. İkinci tekil şahıs (sen) için eksiz şekilde (fiil kökü veya gövdesi halinde) kullanılır:
- (Sen) git.
Diğer şahıslar için (siz, o, onlar) çekimli olarak kullanılır:
- (Siz) okuyun.
- (O) yazsın.
- (Onlar) koşsunlar.
Emir kipinde fiil sonuna şu ekler getirilir:
| 1. tekil (ben) | 2. tekil (sen) | 3. tekil (o) | 1. çoğul (biz) | 2. çoğul (siz) | 3. çoğul (onlar) |
|---|---|---|---|---|---|
| çekimi yok | eksiz | -sin | çekimi yok | -in | -sin(ler) |
| – | gel | gelsin | – | gelin | gelsin(ler) |
Gereklilik kipi ve ekleri
Gereklilik, tavsiye ve bazen de zorunluluk bildirir. -meli eki ile oluşturulur:
- Hafta sonuna kadar bu kitabı okumalıyım.
- Ödemelerini zamanında yapmalısın.
İstek kipi ve ekleri
-e eki ile oluşturulur. Konuşmacı/yazar tarafından kipin kullanıldığı eylemin gerçekleşmesinin arzulandığını belirtir.
- Şoför bey, müsait bir yerde ineyim.
- Sen başarılı olasın diye didiniyorum.
- Biz de sizinle gelelim.
Bazen istekten ziyade niyet veya plan bildirir:
- Şu vazoyu masanın üzerine koyayım.
İstek kipinde fiile -şahıs ekiyle birlikte- şu ekler eklenir:
| 1. tekil (ben) | 2. tekil (sen) | 3. tekil (o) | 1. çoğul (biz) | 2. çoğul (siz) | 3. çoğul (onlar) |
|---|---|---|---|---|---|
| -e+yim | -e+sin | -e | -e+lim | -e+siniz | -e veya -e+ler |
| geleyim | gelesin | gele | gelelim | gelesiniz | gele |
Türkçenin eski devirlerinde ve modern Türkçede halk ağzında 1. tekil şahsın -e+m, 2. tekil şahsın -e+n ve 1. çoğul şahsın -e+k eki aldığı da görülür.
- Varam ol dosta kul olam hem açıluban gül olam –Yunus Emre
Dilek-şart kipi ve ekleri
Eylemin gerçekleşmesinin bir koşula bağlı olduğunu belirtir. -se eki ile oluşturulur. Genellikle cümlenin yükleminden ziyade diğer öğelerden birinde kullanılan bir fiildir:
- Biraz daha çalışsan çok başarılı olacaksın.
-se kipi aynı zamanda dilek veya rica belirtmek için kullanılır:
- Yarın sen de bizimle gelsen.
- Keşke bu akşam sinemaya gitsek.
Dilek-şart eki almış fiil arka arkaya iki kez kullanılırsa “büyük ihtimâlle” veya “sadece” anlamı verir:
- Bu soruyu olsa olsa Mustafa çözer.