Kategoriler
Soru / Cevap

Dünyanın Katmanları Nelerdir?

Dünyanın Katmanları

Üzerinde yaşadığımız dünya çeşitli katmanlardan oluşmuştur. Daha pratik anlatmaya çalırsak;

Sponsorlu Bağlantılar

Çok katmanı olan bir kek ‘e benzetebiliriz (düşünsenize bir dünyanın kocaman bir kek olduğunu 😀 ). Her katman farklı bir oluşum tabakasını temsil eder. Yani oluşumu itibariyle diğer tabakalardan farklıdır. Zaten tamda bu nedenle birbirinden farklı 5 tabaka halinde incelenmektedir.

dünya, yeryüzü, katmanlar

Üzerinde yaşadığımız yerküre etrafını saran bir hava katmanı yeryüzünün 3/4’ünü kaplayan bir su tabakası ile yer kabuğu, mağma ve çekirdekten meydana gelmiştir.

1) Hava Küre (Atmosfer)

Dünyamızın etrafını saran ve dünya ile birlikte dönen gaz katmanın hava küre (atmosfer) adı verilir. Bu gaz katmanı yerin yüzeyinden itibaren sıcaklık farklılıklarına göre değişik özellikler gösteren bölgelerden oluşmuştur. Bu bölgeler aşağıdan yukarıya doğru troposfer, stratosfer, mezosfer, termosfer’dir.

a. Troposfer

Ortalama yüksekliği 11 km kabul edilen bu katmanın kalınlığı kutuplarda 8 km’ye düşer. Ekvatorda ise 16 km dir. Yeryüzünden itibaren yükselirken sıcaklık her km’de 6,5 0C azalır. Troposferin son bulduğu bölgede hava sıcaklığı -57 0C ye kadar düşer. Bulut, yağmur, rüzgar gibi hava olayları bu katmanda oluşur. Bu yüzden troposfer yer kabuğunu değişiminde önemli rol oynar.

b. Stratosfer

Yaklaşık 48 km kalınlığındaki bu atmanda troposferin bitiminden itibaren sıcaklık yükselmeye başlar ve 0 0C’ye çıkar. Bu katmanda bunan ozon tabakası Güneşten gelen mor ötesi ışınları soğurarak dünyadaki canlıları zararlı etkenlerden korur.

c. Mezosfer

Bu katman yaklaşık 35-45 km kalınlığındadır. Stratosferin bitimi mezosferin başlangıcı olan bölgede sıcaklık tekrar azalmaya başlar. Mezosferin bitiminde sıcaklık -100 0C’ye düşer.

d. Termosfer

Yeryüzünden başlayarak yaklaşık 80 km’den daha üstte bulunan bölgeye termosfer adı verilir. Mezosferin bitişi ile sıcaklık yeniden yükselmeye başlar. Güneşin etkinliğine göre 400 0C – 1800 0C arasında değişir. Termosfer yaklaşık olarak 800 – 900 km kalınlığındadır. Bu katmanın bitiminde sıcaklık Güneşin etkinliğine göre 0 0Cye düşebilir. Yani bu bölgede sıcaklık bakımından bir düzensizlik vardır. Termosferin üst katmanlarına doğru (yaklaşık 600 km) iyonlaşmış gazlar görülür. Bu yüzden iyonların bulunduğu bölgeye iyonosfer denir.
Hava kürede bulunan gazlar
Ortalama 1000 km kalınlığında kabul edilen Hava kürenin (Atmosferin) yerden itibaren ilk 100 km sinde %78 azot, %21 oksijen, %1 karbondioksit, su buharı, ozon, argon, klipton, ksenon, helyum, hidrojen gibi gazlar ayrıca is ve toz tanecikleri bulunur.

2) Su Küre (Hidrosfer)

Yerkürede bulunan denizler, göller, akarsular ve yer altı suları; su küreyi (hidrosferi) oluşturur. Yerküre yüzeyinin 3/4’ü sularla kaplıdır.

Hidrosfer, su küre demektir. Dünya’daki bütün sular hidrosfere girer. Hidrosfer’in %97’sini denizler ve okyanuslar oluşturur. Hidrosfer, canlıların yaşam kaynağıdır. Hidrosferin kalınlığı deniz seviyesine göre +3810 m (Titikaka Gölü) ile -11033 m (Mariana Çukuru) arasında değişir. Ayrıca Hidrosfer sayesinde Güney Yarım Küre , Kuzey Yarım Küre’den serindir.

Dünya’nın %71’ini Hidrosfer, %29’unu karalar oluşturur. Bu oran Kuzey Yarım Kürede %61 Hidrosfer, %39 karalar iken, Güney Yarım Kürede %81 Hidrosfer, %19 karalar şeklindedir. Hidrosfer üzerinde birçok okyanus akıntıları yer almaktadır. Bunlardan en bilinenleri Gulf stream okyanus akıntısı ve Labrador okyanus akıntısıdır.

Hidrosfer’in Dünya üzerindeki yüzölçümü: 361.000.000 kilometrekaredir. Bunun 350.170.000’ı tuzlu sudur.

Hidrosfer üzerindeki 3 büyük okyanusun yüzölçümü aşağıdaki gibidir.

Büyük Okyanus (Pasifik) : 180.000.000 kilometrekare

Atlas Okyanusu (Atlantik) : 106.000.000 kilometrekare

Hint Okyanusu : 75.000.000 kilometrekare

3) Yer Kabuğu (Litosfer)

Canlıların üzerinde yaşadığı çeşitli taşlar ve topraktan oluşan katmana taşküre (Litosfer) denir. Litosferin ortalama kalınlığı 60 km kadardır. Ancak bu kalınlık her yerde aynı değildir. Yer kabuğu okyanusların dibinde daha ince karalarda ise daha kalındır.

Yeryuvarı dıştan içe doğru çeşitli bileşim ve fiziksel özelliklerdeki kalın katmanlardan yapılmıştır. Bu katmanlardan herbiri küresel şekillidir.En dıştan içe doğru sırasıyla atmosfer(hava küre), biyosfer(canlı küre),hidrosfer(su küre) ve Litosfer(kayaç küre) yer alır. Litosfer’in altında ise,, Pirosfer ve Barisfer bulunmaktadır. Litosferde Si ve Al Maddelerinin yoğunluğundan, bu tabakaya Sial adıda verilir. Barisfer + Pirosfer = Endosfer adı verilir.

Yeryüzünün 100 km derinliğinden başlayarak manto içindeki kayaçlar sağlamlıklarını büyük ölçüde kaybedecek kadar yüksek sıcaklığa ulaşırlar.Kayaçların karamela veya zift gibi plastik,kolayca şekil değiştirebilen hale geldikleri bölgelere Astenosfer(zayıf küre) denir.Astenosfer 350 km. derinliğe kadar uzanır.Astenosfer üzerinde dışa doğru yaklaşık 100 km. kalınlığında katı yer katmanını oluşturan kayaçlar,Plastik astenosferden daha sert ve rijittir.Bu sert dış bölgeye Litosfer(kayaç küre) denir.Litosfer,Okyanustabanlarında yaklaşık 70 km.,kıtalarda ise 100 km. kalınlıkta olabilir.Levha (plaka) adı verilen ve büyük kırık zonlarıyla sınırlanan çok sayıda mozaik şeklindeki parçalardan oluşmuştur.Yeryuvarında litosferik levhalar,yine üst mantoya ait olan ve 70-100 km. derinden başlayıp 200 km. derine kadar inen ve düşük hız zonu olarak nitelenen astenosfer üzerinde yüzer durumdadır.

Şimdi bu ön bilgiden sonra yeryuvarın yapısını ve levha hareketlerini biraz detaylıca irdeleyelim:
Yerküre’nin içi ile ilgili bilgilerimiz en üst katmanlar dışında ikinci elden. Yerbilim (jeoloji) çalışmaları ile yapısı anlaşılmaya çalışılan Yerküre’ye ait bilgilerin çoğu, sismik dalgaların incelenmesi sayesinde elde ediliyor. Depremler sonucu oluşan doğal veya bilim adamlarının oluşturduğu yapay sismik dalgaların, farklı yapılardaki katmanlarda farklı davrandıkları biliniyor. Yerküre içinde hareket eden bu dalgaların davranışlarının incelenmesi sonucunda Yerküre’nin iç yapısı anlaşılabiliyor.

Yerküre’nin merkezinde katı haldeki Nikel ve demirden oluşan İç Çekirdek (Inner Core) bulunuyor. Bu çekirdeği çevreleyen Dış Çekirdek (Outer Core) ise, içindeki sülfür ve Oksijen nedeniyle ergime noktası düştüğü için Sıvı halde bulunan nikel ve demirden oluşuyor. 4.5 milyar yıldır soğumasına rağmen hala çokSıcak olan çekirdek, Yerküre’nin manyetik alanının oluşmasındaki etken. Daha sonra gelen ve Alt Manto ve Üst Manto diye ikiye ayrılan Manto (Mantle) ise, kısmen ya da tümüyle eriyik durumdaki kayaçlardan oluşan magmayı içeriyor. Demir, Magnezyum, silikon ve oksijence zengin mineralleri içeren Manto’dan sonra, bu katmanların en incesi olan ve Okyanuslar ile kıtaları barındıran Yerkabuğu (Crust) bulunuyor. Oksijen ve silikonca zengin Yerkabuğu’nda, okyanus tabanlarını oluşturan bazalt, en çok bulunan kayaç. Kıtalardan oluşan kabuk kısmı ise bazalt ile daha az yoğun olan granit, kumtaşı, kireçtaşı gibi kayaçları barındırıyor.

Yerküre’nin üst katmanları fiziksel olarak ayrı bir bölümlemeyle de incelenebilir. Litosfer (taşküre) adı verilen sert katman, Yerkabuğu ve Üst Manto’nun en üst kısmından oluşur. Astenosfer ise Litosfer’in altındaki, plastik özellikleri gösteren akışkan Üst Manto bölümüdür. Litosfer tek parça değildir, okyanus ve kıtaların sınırlarından farklı şekilde levhalara bölünmüştür.

Manto katmanı, yeryüzündeki hareketliliğin en büyük nedenidir. Manto’nun alt bölümleri üst bölümlerine göre çok daha sıcaktır. Burada oluşan konveksiyonda, daha sıcak olan magma yükselir, soğur, katılaşır ve Üst Manto’daki daha soğuk kayaların batmasına neden olur. Batan bu kayalar, tekrar ısınır, ergir ve yükselir. Henüz tam anlamıyla modellenemeyen bu devinim, Litosfer’deki levhaların hareket etmesine neden olur.

a. Yer Kabuğunun Bileşimi

Litosferin yüzeyinde en fazla silisyum ve alüminyum bileşikleri bulunur. Bu yüzden yer kabuğuna (Si-Al) adı verilir. Ancak bu bileşim yüzeydedir. Sial’den sonra silisyum ve magnezyum bakımından zengin (Si-Ma) tabakası yer alır. Derinlere inildikçe demir, nikel gibi elementlerin oranı artar. Yer kabuğunun bileşiminde bütün elementler az yada çok vardır. Yer kabuğundaki maddeler element yada bileşik halinde bulunur.

b. Kayaçlar

Yer kabuğunu oluşturan;

  • Püskürük Kayaçlar
  • Tortul Kayaçlar
  • Başkalaşım Kayaçları olmak üzere üç gruptur.

Kayaçların Çeşitleri 

  • Püskürük Kayaçlar: Yer kabuğunda bulunan bütün kayaçların temeli püskürük kayaçlardır. Bunlar yer kabuğunun altında bulunan ve mağma adı verilen kızgın sıvı maddenin soğuyup katılaşmasından oluşurlar. Bazalt, trakit, sünger taşı püskürük kayaçlara örnektir.
  • Tortul Kayaçlar: İrili, ufaklı taş ve toprak parçalarının çukur yerlerde birikip çökmesiyle oluşan kayaçlara tortul kayaçlar denir. Tortul kayaçlar mekanik, kimyasal, organik kayaçlar olmak üzere üçe ayrılır. Mekanik kayaçlar; kumlar, kumtaşları, konglomeralardır. Kimyasal kayaçlar; kaya tuzu, sarkıt, dikit vb dir. Organik kayaçlar; kalker, tebeşirdir.
  • Başkalaşım Kayaçlar: Püskürük ve tortul kayaçların basınç ve sıcaklık etkisiyle değişime uğramasından oluşan kayaçlara başkalaşım kayaçları denir. Mermer, fillat başkalaşım kayaçları denir.

4) Ateş Küre (Mağma): Pirosfer

Yer kabuğunun altında bulunan ve kalınlığı yaklaşık 2900 km olan kısımdır. Bu bölgede sıcaklık yaklaşık 2000 0C’dir. Bu sıcaklıktaki bütün maddeler erimiş halde ve peltemsi yapıdadır. Erimiş maddelerden oluşan koyu kıvamlı sıcak olan sıvıya “mağma” denir. Mağma çoğunlukla silisyum ve manganezyum bileşiklerinden meydana gelmiştir.

5) Çekirdek (Ağır Küre – Barisfer)

Yerkürenin merkezinde bulunan ve ater küreden sonra gelen kısımdır. 2900 km derinlikten başlar, yerin merkezine kadar uzanır. Kalınlığı yaklaşık 3400 km’dir. Burada demir, nikel gibi yoğunluğu büyük olan maddeler yer alır. Çekirdeğin sıcaklığının 4000 – 4500 0C’nin üstünde olduğu sanılmaktadır. Bu sıcaklıktaki bütün maddelerin buhar halinde bulunması gerekir. Fakat büyük basınç altındaki çekirdeğin sıvı kalamayacağı, katı durumda olduğu sanılmaktadır.

 

Sponsorlu Bağlantılar

“Dünyanın Katmanları Nelerdir?” için 90 yanıt

çççççççççççooooooooooooooooooooook uzun yaaaaaaaaaaaaa ama çok açıklayıcı

Arif’in Manchester’a attığı golü arıyodum nereye geldim mk

Taş Küre (Litosfer) Nedir? Litosfer Katmanını Oluşturan Yapılar Nelerdir?diyorki:

[…] Dünyanın Katmanları Nelerdir? […]

Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

RenkliNOT