Haber Kiplerini Ayrıntılı Olarak Anlatır Mısınız?

Sizden gelen soru:

Haber kiplerini ayrıntılı olarak anlatır mısınız?

Cevap:

Haber Kipi (Bildirme Kipi) Tanımı

Şimdi sizlere haber kipinin tanımını yapacağız ve ardında haber kipi çeşitlerini sırasıyla detaylı bir şekilde açıklayacağız.

Haber Kipinin Tanımı: Haber kipi veya bildirme kipi, Türkçede fiillerin zaman eklerinden birini taşıyan, yani zaman anlamı taşıyan hallerinden her biri.

Türkçede 5 haber kipi vardır:

1. Geniş zaman kipi: -r eki ile oluşturulur. Örnek: Her sabah dişlerimi ‘fırçalarım’.
2. Şimdiki zaman kipi: -yor veya -mekte eki ile oluşturulur. Örnek: Babam arka bahçede çimleri ‘biçiyor‘. Şu an TRT İstanbul Radyosunu ‘dinlemektesiniz’.
3. Bilinen (görülen) geçmiş zaman kipi: -di eki ile oluşturulur. Örnek: Haftasonu Uludağ’a kayak yapmaya ‘gittik’. (Ünsüz benzeşmesi nedeniyle örnekteki -di eki -ti’ye dönüşmüştür.)
4. Öğrenilen (duyulan) geçmiş zaman kipi: -miş eki ile oluşturulur. Örnek: Vezüv Yanardağı yine faaliyete ‘geçmiş‘.
5. Gelecek zaman kipi: -ecek eki ile oluşturulur. Ablamlar yarın bize ‘gelecekler’.

 1.Görünen (-di’li) Geçmiş Zaman

Geçmişte yaşadığımız veya gördüğümüz fiilleri anlatmak için kullanılır. Fiil tabanına -di eki getirilerek yapılır. Bu yüzden di’li geçmiş zaman kipi de denir.

Fiil Tabanı -dı,-di,-du,-dü, -tı,-ti,-tu,-tü şahıs eki
Sev di m
Yaz dı n
Oku du ——-
Git ti k
Sat tı nız
Uç tu lar

Notlar :
1. -dı zaman ekiyle -k şahıs ekleri birleştiğinde yapım eki olarak kullanılır. Biz o devleti tanıdık. (Çekim eki) / Okulda tanıdık yüzler vardı.(Yapım eki)

2.Bu kipteki bir fiilden sonra -mi- edatı gelirse, zaman anlamı kazanabilir. Babam geldi mi? (Soru) / Babam geldi mi okula gideceğiz. (Zaman)

2. Duyulan (-miş’li) Geçmiş Zaman Kipi

Fiilin, önceden gerçekleştiğini bildirir. Ancak söyleyen fiilin yapıldığını görmemiş, başkasından duymuştur. Fiil tabanına -miş eki getirilerek yapılır.

Fiil Tabanı -mış, -miş, -muş, -müş Şahıs Eki
Sev miş im
Kazan mış sın
Kork muş —-

Notlar:
-mış eki, yapım eki olarak kullanılır. Burak bu kitabı okumuş (çekim eki) / Okumuş adamdan zarar gelmez. (yapım eki)
-dir ek-fiil eki bu kipe bazen kesinlik bazen olasılık anlamı katar. Bu kitap Ankara’da basılmıştır. (Kesinlik) / Şimdi bizim oralarda dağlar yeşermiştir. (olasılık)

Bazı kullanımlarda -farkına varmama- anlamı görülür. Maçta ayağımı incitmişim.

Oluş fiilleriyle birlikte kullanılırsa -sonradan farketme- anlamı kazanır. Sabah kalktım ki her tarafa kar yağmış.

3.Şimdiki Zaman Kipi

Fiilin şu an gerçekleşmekte olduğunu bildirir. Fiil tabanına -( ) yor eki getirilir. Sev (i) yor um

Dikkat: – ( ) yor eki kendinden önceki geniş sesliyi (a, e) daraltır. Gör me yor um —-Görmüyorum.

Dikkat: Şimdiki zaman anlamı -mekte, -makta ekiyle de sağlanabilir. Ders çalışıyorum / Ders çalışmaktayım.

NOTLAR:

a) -dir ek-fiil, şimdiki zaman kipinin anlamına olasılık katar.

b) -makta, -mekte ekleri şimdiki zaman anlamı taşır.
c)Olumsuz soru biçimi, zaman zarfı olarak kullanılır. Böyle konuşuyor musun, deli oluyorum.
d)İkilime biçiminde kullanılırsa, süreklilik anlamlı zarf olur. Geliyor gidiyor, beni deli ediyor.

4.Gelecek Zaman Kipi

Fiilin daha sonra gerçekleşeceğini bildirir. Fiil tabanına -ecek, -acak getirilerek yapılır.

Fiil Tabanı -ecek/-acak şahıs eki
Sev eceğ im
Anla y acak sın
Bekle y ecek …..
Çalış acağ ız
Başar acak sınız
Gör ecek ler

Diğer özellikler:

Fiilin yapılması konusunda kesinlik yoktur. Kesinlik anlamı bir zarfla sağlanır. Yarın mutlaka köye gideceğim. (Zarf)
Çoğunlukla tahmin edilir. Seninle güzel günler göreceğiz.

-dir ek-fiili, bu kipin anlamına kesinlik katar. Toplantı saat 14.30’da başlayacaktır.
-acak, -ecek ekleri bazen yapım eki göreviyle kullanılır. Kırılacak eşyaları kutulara yerleştir. (Yapım eki)

Bazı kullanımlarda -hırs ve kararlılık- anlamları görülür. Herkes benim kim olduğumu görecek.
-Ol- fiiline getirildiğinde bazen olasılık anlamı kazanır. Yarın hava güzel olacak.(olabilir)

5. Geniş Zaman Kipi

Fiilin her zaman yapıldığını veya yapılabileceğini bildirir. Fiil tabanına -( )r eki getirilerek yapılır. Fiil tabanı+ [-( ) r ]+ şahıs eki (Sev-e-r-im)

DİKKAT : Geniş zamanın olumsuzu yapılırken -( ) r kullanılmaz. Yerine -me, -ma, -mez, -maz kullanılır. (Severim…Sevmem, Anlarız….anlamayız, Okur…okumaz,çalışırsını z….çalışmazsınız)

Özellikleri:

Ata sözlerinde kullanıldıklarında her zaman geçerli olan gerçekleri anlatır. Su uyur, düşman uyumaz.
Bazı kullanımlarında alışkanlıkları bildirir. Her yemekten sonra bir fincan kahve içerim.
Geniş zamanın olumluluk eki -r ile olumsuzluk eki -mez, bazen yapım eki olarak kullanılır. Koşar adım, görünmez kaza.
Birleşik isimler yapılır. Bilirkişi, yazarkasa, uyurgezer…
-r ve -mez eklerini alan kelimelerle ikileme yapılırsa, bu ikilemeler zarf-fiil olur. Sabah olur olmaz köye gideceğiz.
Bazen gelecekteki bir iş için kullanılır. Bu durumda olasılık bildirir. Bu sene sınıfı geçer.
Soru biçiminde kullanıldığında -rica, yadırgama- anlamları görülür. Bir dakika bakar mısınız? (Rica) / Ben seninle aynı yerde oturur muyum? (Yadırgama)

Örnek Soru:

-Dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur- Cümlesindeki fiillerin zamanı hangi seçenekte doğru verilmiştir? (1994-EML)

Şimdiki zaman-geniş zaman
Geniş zaman-geniş zaman
Gelecek zaman-gelecek zaman
Geçmiş zaman-geçmiş zaman
Çözüm: kavuş-maz / kavuş-ur (her zaman) (geniş zaman) (Geniş zamanın olumsuzu -mez, -maz, veya -me, -ma ile yapılır)