Sizden gelen soru:
Magmanın katılaşma evreleri, ortomagmatik evre, pegmatitik evre, pnömatolitik evre, piremetazomatik evre ve hidrotermal evrede, oluşan cevher mineralleri nelerdir?
Cevap:
Magmanın katılaşma evrelerini tek tek aşağıda sıraladık. Magmanın katılaşma evrelerinin nasıl oluştuğunu ve bu evrelerde oluşan minerallerin neler olduklarını öğreneceksiniz.
Magmanın katılaşma evreleri
Kristalleşen mineraller yüksek sıcaklıkta ve uçucu bileşen bakımından fakir bir magmadan itibaren oluşurlar. Bu minerallere pirojenetik mineraller denir.Pirojenetik minerallerin kristalleşip ayrılmasıyla magma uçucu bileşenler bakımından oldukça zenginleşir ve böylece bünyesinde hidroksil bulunan hidrojenetik mineraller ayrılır. Magmanın katılaşması sıcaklık ve uçucu bileşen miktarına bağlı olarak 4 evreye ayrılır.
1. Ortomagmatik Evre
En yüksek sıcaklıkların (1200° – 700°C) egemen olduğu ve iç basıncın sürekli arttığı evredir. Magmatik kayaçların asıl kütleleri bu evrede kristalleşir. Diferansiyasyon olaylarına bağlı olarak magmada daha önceden derişmiş bulunan Cr, Pt, Ni, Co, Cu, Fe, Ti gibi elementler katılaşmanın erken dönemlerinde maden ya*takları oluştururlar. Ortomagmatik evre sonunda magmanın büyük bir kütlesi katılaşmış, geriye silis, alümin, alkaliler, nadir element*ler ve uçucu elemanlarca zenginleşmiş kalıntı ergiyikler kalmıştır. Bu bakımdan Ortomagmatik evreden sonrakilere postmagmatik evreler denir.
2. Pegmatitik Evre
Sıcaklık (700° – 600°C) düşerken iç basınç artar, iç basıncın artması uçucu elemanların oranlarının yükselmesine bağlıdır. Uçucu elemanlarca zenginleşmiş kalıntı mağmanın alışkanlığı, dolayısıyla göç edebilme yeteneği büyük ölçekte yükselmiştir. Uçucu elemanlar minerallerin kristalleşme olanaklarını da arttırırlar. Böylece Ortomagmatik safhada katılaşan kayaçların veya komşu kayaçların kırıklarında pegmatit denilen iri kristalli kayaçlar oluşur. Li, Be, Nb, Ta, Zr, Th, U, nadir toprak ele*mentleri gibi unsurların konsantrasyonu bu evrede büyük ölçüde art*tığından kristalleşmeye katılmaları mümkün olur. Bu nedenle, pegmatitik evrede hem elementler, hem de mineral bakımından işletmeye elverişli maden yatakları oluşur.
3. Pnömatolitik Evre
Kalıntı magmanın büyük ölçüde uçucu elemanlardan ibaret bir ergiyik haline gelmesi nedeniyle, bu evrenin başlangıcında iç basınç maksimum düzeydedir. Pnömatolitik evrede sıcaklık (~600° – 400°C) düşerken iç basınç da azalır, ancak yüksek değerlerini korur. Çok büyük göç etme, eritme ve reaksiyon yapabilme yeteneğine sahip akışkanlar daha önceki evrelerde katılaşmış kütlelerin içine veya yan kayaçlara çatlaklar, mineral sınırları, hatta kristallografik düzlemler boyunca nüfuz ederek yeni mineralleşmelere, metasomatoza ve ayrısına olaylarına sebebiyet verirler. Sn, W, Mo ve Bi bu evrede oluşan pnömatolitik ya*takların tipik elementleridir. Pirometasomatik yataklar da bu evrede meydana gelirler.
4. Hidrotermal Evre
Sıcaklığın 400°C’nin altına düşmesiyle başlar ve 100°C’ye inmesine kadar devam eder. Bu evre süresinde iç basınç da hızla azalır. Zira uçucu elemanların büyük bir bölümü önceden kristalleşmiştir. Geriye kalan uçucu elemanlar da ısının düşmesiyle yoğunlaşırlar ve sıvı hale geçerler. Böylece kalıntı magma su bakımından zengin eriyikler haline dönüşür. Bu hidrotermal sıvılar içinde kristalleşme ısısı düşük .birçok madde erimiş halde bulunur. Hidrotermal sıvılar gerek önceden oluşmuş magmatik kayaçların, gerek yan kayaçların içine sızarak Cu, Pb, Zn, Au, Ag, Sb, Hg, vb. maden yataklarının oluşumuna ve ayrışmalara (hidrotermal ayrışma) neden olurlar. Hidrotermal evreye S03, C02 gibi çok düşük ısılarda dahi gaz halinde kalabilen bazı uçucuların yeryüzeyine yayıldığı bir solfatar evresi eklenebilir.