Mısır’lıların Kullandığı Takvim Nedir?

Mısır Takvimi

Mısırlılar en eski uygarlıklardan birini temsil etmişlerdir. En eski uygarlıklardan olmalarına rağmen günümüze kadar ulaşan eserleri vardır (örneğin pramitler). Mısırlılar özellikle astronomi konusunda gelişmiş bilgilere sagiptiler. Bu nedenle burada Mısırlıların kullandıkları takvim konusunda bilgiler vereceğiz. Oldukça ilginç saptamalar içeren yazımıza bakalım.

Mısır Takvimi ve Kullanımı

İnsanlar geçmişlerini, yaşadıkları anı ve geleceklerini değerlendirmek için bir düzen kurmuşlar ve astronomik gözlemlerle ay ve güneşin hareketlerini inceleyerek, zaman hesaplaması yapmışlardır. Bu hesaplamalarla hazırlanan cetvellere “Takvim” denir. Takvimler sayesinde olayların zamana göre “kronolojik olarak” incelenmesi mümkün olmaktadır.

Mısırlılar, yıldız ve gezegenlerle ilgilenmişlerdir.Bu konudaki bilgileriyle çok ayrıntılı takvimler hazirlamışlardır.Bir takvim “Sopdet” adlı bir yıldıza göre oluşturulmuştu. Sopdet’in ufuk çizgisinde her yıl aynı zamanda kaybolduğunu ve bundan 70 gün sonra tam gün doğumundan hemen önce yeniden ortaya çıktıgını fark etmişlerdi. Bu da Nil sularının yükseldiği yıllık su baskınlarının başladığı sırada gerçekleşmişti. Bu tarihi, yılbaşı kabul ettiler.Bir başka takvimse, ay dönümüne göre oluşturulmuştu. Romalılar, Mısır’ı işgal ettiklerinde bundan o kadar çok etkilenmişlerki hemen benimsemişlerdi. Bu takvim Avrupanın her yanında 16.yy a kadar kullanılmıştır.

Eski Mısır’da belki de daha MÖ IV. Binden itibaren kullanıldığı sanılan medenî takvim, ilkel bir ay takvimiyle, Nil nehrinin kabarmasına (ve dolayısıyla mevsimlere) göre ayarlanmış bir ziraî takvimin karışımından ibarettir.

Yıl 365 güne ayrılmıştı: 30’ar gün çeken 12 ay ve 5 tamamlayıcı gün (bunlara Yunanlılar epagomenes adını verdiler). Aylar her biri 4 ay süren 3 mevsime ayrılmıştı. Akhet (”taşkın”) Peret (“toprağın sudan çıkması”=kış) ve Şemu (“kuraklık”=yaz). Aylar özel bir adla değil, ait oldukları mevsim içindeki sıralarıyla anılırdı. (Akhet’in 3. ayı gibi)

Nil’in kabarması aşağı yukarı, gökyüzünün en parlak yıldızı Sothis’in (bugünkü adıyla Sirius), uzun süre kaybolduktan sonra, şafakta gökyüzünde yeniden görüldüğü güne dek düşüyordu. Bu astronomik olay yılın başlangıcı, Akhet’in ilk aynın birinci günü sayılırdı.

365 günlük mısır yılı, dönence yılına oranla yaklaşık 0,25 gün eksikti. Bu yüzden yılbaşı yavaş yavaş mevsimlerden sapmaktaydı. Dengenin yeniden sağlanması için aradan 1461 yıl geçmesi gerekti (bu süreye Sothis dönemi veya büyük yıl adı verildi).

Yeni yılın mevsimlere oranla kaymasını önlemek için, Mısır kralı III. Ptolemaios Euergetes, MÖ 238’de, her dört yılda bir altıcı bir epagomenos günü eklenmesini kararlaştırdı. Ne var ki bu takvim reformu uygulanmadı. Ancak iki yüzyıl sonra, MÖ 30’da Roma imparatoru Augustus tarafından zorla uygulamaya kondu ve o tarihten başlayarak Mısır’da yeni yıl 29 ağustosta başladı.

Mısırlılar günlerini güneşin doğusundan itibaren başlatır, eski ayın şafakta kaybolduğu anı yeni kamer ayının başlangıcı sayarlardı. Gün eşit olmayan 24 saate bölünür, gündüz ve gece ayrı ayrı 12’şer saate ayrılırdı.

Mısır’da yıllar o sırada tahtta oturan firavunun saltanatının başlangıcından itibaren sayılırdı. Her hükümdar değişikliğinde yıllar yeniden sıfırdan başlardı.

Mısırlı astronomlar Nil’in taşma zamanıyla Sirius yıldızının sabah gökyüzünde ilk görünmesi arasının yakın olduğu gerçeğini çok önceleri keşfetmişlerdi. Öyle görünüyor ki takvim oluşturulduğu sırada Mısır takvimi yılının başlangıcı böyle bir zamana denk getirilmiştir ama yılın daimi olarak 365 gün olması takvimin mevsimlere göre her dört yılda bir gün kaymasına yol açmaktadır.

Dolayısıyla her yılın 365.25 gün olduğu 1460 Jülyen yılda 1461 Mısır yılı geçmiş olmaktadır. Bu periyoda Sothis Peryodu denir. ( Sothis Sirius’un Yunanca ismidir. Mısırcası ‘spdt’ dir. Mısırca’da sesli harfler yazılmadığı için Epistemologlar seslileri doldurmak için dilbilimsel çalışmalar yapmak zorunda kalmışlardır.

Günümüzde Mısırca ‘spdt’, ‘Sopdet’ olarak okunur. Sirius’un doğuşu tropikal yıla göre yavaşça kaymaktadır. Bu kayma göz önüne alındığında bir Sothis periyodu 1460 yıldan biraz kısadır ve 1460 yıl için bir Sothis peryodu terimini kullanmak bütün bir yılı 1 Thoth kaydırmayı gerektirir) Bir Sothis periyodu sonunda takvim tekrar doğayla aynı çizgiye gelir.

Mısır Takviminin Tarihi

Mısır takviminin ne zaman yapıldığına dair bir kanıt yoktur. Thutmosis III., Amenophis I., ve Sesostris III zamanlarındaki yıldız doğumları bize ulaşanlardır. Burada kullanılan kral, ay ve mevsim isimleri genel olarak Yunanca kökenlidir ve orjinal Mısırca şöylenişlerine karşılık gelmez. Bahsi geçen üç kral bu günlerde Dhutmose, Amenhotpe, ve Senwosre olarak adlandırılırlar.

Romalı tarihçi Censorinus’un yazdığına göre İ.S. 139’da yıldız doğumu Mısır’ın yeni yılına denk gelmiştir. Eğer Sirius’un doğumu ve takvimin yapımı gerçekten çakışıyorsa İ.Ö. 1322, İ.Ö. 2782 hatta İ.Ö. 4242 tarihleri hesaplanabilir (139 tarihinde bir Sothis Peryodu olan 1460 çıkararak) tabii sadece bu hesaptan yola çıkılarak takvimin ortaya çıkışı için İ.Ö. 5. milenyumdur diyemeyiz.

Takvimin mevsimlere göre yaptığı kaymanın antik Mısırlı astronomlar tarafından gözden kaçırılması pek olası değildir. Ne var ki Canopus devri kralı Ptolemy III. Euergetes ( İ.Ö.-222 İ.Ö) öncesi ciddi bir düzeltme girişimine ait bir döküman henüz bulunamamıştır.Bu devirde İ.Ö. 238’de Ptolemy takvime her dört yılda bir gün eklenmesini emretmiştir ama takvim pratikte aynı kalmıştır. Sadece İ.Ö. 30’da Sezar’ın halefi Augustus Mısır takvimini yenilemiştir.

Yapılan yenilik her dört yılda bir gün eklenmesiyle Mısır takvimini Jülyen takvime eşitlemiştir. Böylece Mısır yılının başlangıcı bir gün kaydığı artık yıllar hariç daima 29 Ağustos’a denk getirilmiştir. Bir günlük kayma da 29 Şubat ile daha sonraları telafi edilmiştir. Yenilenen Mısır takvimini eskisinden ayırmak için bazen öncekine Alexandrian takvimi denir.

Maalesef antik Mısırlılar’da yılların ardışık sayılması diye bir olay yoktu.Bunun yerine her yılki büyükbaş hayvan sayısını yazarlardı. Bir yıl örneğin ‘‘3. sayım yılı [kral …’nın hanedanlığındaki]’’ olarak nitelendirilirdi.11. hanedanlıktan itibaren (yaklaşık İ.Ö. 2100) tahta çıkış yılları kaydedilmeye başlandı. Bir tahta çıkış yılı kralın başa geldiği yılın 1 Thot’u oldu. 18. hanedanlıktan (yaklaşık İ.Ö. 1540) sonra tahta çıkış yılı kralın gerçekten başa geçtiği gün olarak başlasa da bu yöntem 26. hanedanlığa kadar sürdü, sonra eski yönteme geri dönüldü.

Mısır Takviminin Özellikleri

İç Yapı

Bir yıl dört aydan oluşan üç mevsime bölünürdü. Her ay 30 gün sürerdi. Bir tarih örneğin ‘ Sel’in 2. ayının 16. günü ‘ olarak söylenirdi. Ayrıca aylara da isimler verilmiştir.

Mevsimler ve aylar aşağıdaki gibi derlenmiştir.

İlginçtir ki, Mısır ayları takvimin oluşumunun ilk zamanlarından beri Ay’ın fazlarından bağımsız görünmektedirler. Dolayısıyla ayları Ay’a göre ayarlamak için karışık mekanizmalar kurmak gereksizdir, böylece kolay ve açık bir iç yapı oluşturulmuştur .

Mısırlıların takvimini sorgular yada araştırırken elbette rakamlar ile olan ilişkilere de bir göz atmak gereklidir.Bunun için Rhind papirüsüne bir bakalım.

Rhind papirüsünde rakamlar sembollerle ifade edilmektedir ve bir rakamı, | ile üç rakamı, ||| ile on rakamı,Ç ile kırk rakamı, ÇÇÇÇ ile yüz rakamı ve bin rakamı daha değişik sembollerle gösterilmiştir. Bu işaretleri arka arkaya yazarak belli bir yere kadar bütün sayılar kolayca yazılabilmekteydi. Bu sayıların toplanması sorun olmamaktaydı. Toplanacak sayılarda kaç tane bir, kaç tane on, kaç tane yüz yazıldığını saymak yeter. İki kat alma özel bir toplama olup, hiçbir zorluk çıkarmamaktadır. Çarpma birbiri ardı sıra iki kat alma ve elde edilen sonuçları toplama yoluyla yapılmaktadır.