Taş Küre Katmanını Oluşturan Karalar İçlerinde Neleri Barındırır?

Canlıların üzerinde yaşadığı çeşitli taşlar ve topraktan oluşan katmana taşküre (Litosfer) denir. Litosferin ortalama kalınlığı 60 km kadardır. Ancak bu kalınlık her yerde aynı değildir. Yer kabuğu okyanusların dibinde daha ince karalarda ise daha kalındır.
Kara canlıları ve insanlar burada yaşarlar.Bu tabakayı örten toprak tabakası kaya ve minerallerin parçalanmasıyla oluşur.Taş küre içine inildikçe Her 33 m sıcaklık 1C artar.Yeryuvarı dıştan içe doğru çeşitli bileşim ve fiziksel özelliklerdeki kalın katmanlardan yapılmıştır. Bu katmanlardan herbiri küresel şekillidir.En dıştan içe doğru sırasıyla atmosfer(hava küre), biyosfer(canlı küre),hidrosfer(su küre) ve Litosfer(kayaç küre) yer alır. Litosfer’in altında ise,, Pirosfer ve Barisferbulunmaktadır. Litosferde Si ve Al Maddelerinin yoğunluğundan, bu tabakaya Sial adıda verilir. Barisfer + Pirosfer = Endosfer adı verilir.

Yeryüzünün 100 km derinliğinden başlayarak manto içindeki kayaçlar sağlamlıklarını büyük ölçüde kaybedecek kadar yüksek sıcaklığa ulaşırlar.Kayaçların karamela veya zift gibi plastik,kolayca şekildeğiştirebilen hale geldikleri bölgelere Astenosfer(zayıf küre) denir.Astenosfer 350 km. derinliğe kadar uzanır.Astenosfer üzerinde dışa doğru yaklaşık 100 km. kalınlığında katı yer katmanını oluşturan kayaçlar,Plastik astenosferden daha sert ve rijittir.Bu sert dış bölgeye Litosfer(kayaç küre) denir.Litosfer,Okyanustabanlarında yaklaşık 70 km.,kıtalarda ise 100 km. kalınlıkta olabilir.Levha (plaka) adı verilen ve büyük kırık zonlarıyla sınırlanan çok sayıda mozaik şeklindeki parçalardan oluşmuştur.Yeryuvarında litosferik levhalar,yine üst mantoya ait olan ve 70-100 km. derinden başlayıp 200 km. derine kadar inen ve düşükhız zonu olarak nitelenen astenosfer üzerinde yüzer durumdadır.

Şimdi bu ön bilgiden sonra yeryuvarın yapısını ve levha hareketlerini biraz detaylıca irdeleyelim:

Yerküre’nin içi ile ilgili bilgilerimiz en üst katmanlar dışında ikinci elden. Yerbilim (jeoloji) çalışmaları ileyapısı anlaşılmaya çalışılan Yerküre’ye ait bilgilerin çoğu, sismik dalgaların incelenmesi sayesinde elde ediliyor. Depremler sonucu oluşan doğal veya bilim adamlarının oluşturduğu yapay sismik dalgaların,farklı yapılardaki katmanlarda farklı davrandıkları biliniyor. Yerküre içinde hareket eden bu dalgaların davranışlarının incelenmesi sonucunda Yerküre’nin iç yapısı anlaşılabiliyor.

Yerküre’nin merkezinde katı haldeki Nikel ve demirden oluşan İç Çekirdek (Inner Core) bulunuyor. Buçekirdeği çevreleyen Dış Çekirdek (Outer Core) ise, içindeki sülfür ve Oksijen nedeniyle ergime noktası düştüğü için Sıvı halde bulunan nikel ve demirden oluşuyor. 4.5 milyar yıldır soğumasına rağmen hala çokSıcak olan çekirdek, Yerküre’nin manyetik alanının oluşmasındaki etken. Daha sonra gelen ve Alt Manto ve Üst Manto diye ikiye ayrılan Manto (Mantle) ise, kısmen ya da tümüyle eriyik durumdaki kayaçlardan oluşan magmayı içeriyor. Demir, Magnezyum, silikon ve oksijence zengin mineralleri içeren Manto’dan sonra, bu katmanların en incesi olan ve Okyanuslar ile kıtaları barındıran Yerkabuğu (Crust) bulunuyor. Oksijen ve silikonca zengin Yerkabuğu’nda, okyanus tabanlarını oluşturan bazalt, en çok bulunan kayaç. Kıtalardan oluşan kabuk kısmı ise bazalt ile daha az yoğun olan granit, kumtaşı, kireçtaşı gibi kayaçları barındırıyor.

Yerküre’nin üst katmanları fiziksel olarak ayrı bir bölümlemeyle de incelenebilir. Litosfer (taşküre) adıverilen sert katman, Yerkabuğu ve Üst Manto’nun en üst kısmından oluşur. Astenosfer ise Litosfer’in altındaki, plastik özellikleri gösteren akışkan Üst Manto bölümüdür. Litosfer tek parça değildir, okyanus ve kıtaların sınırlarından farklı şekilde levhalara bölünmüştür.

Manto katmanı, yeryüzündeki hareketliliğin en büyük nedenidir. Manto’nun alt bölümleri üst bölümlerine göre çok daha sıcaktır. Burada oluşan konveksiyonda, daha sıcak olan magma yükselir, soğur, katılaşırve Üst Manto’daki daha soğuk kayaların batmasına neden olur. Batan bu kayalar, tekrar ısınır, ergir ve yükselir. Henüz tam anlamıyla modellenemeyen bu devinim, Litosfer’deki levhaların hareket etmesine neden olur.

Litosfer’in Yapısı ve İçindekiler

Litosfer adı verilen Taşküre, yerkabuğu ve Üst Manto’nun katı bölümünden oluşur. Litosfer’in altında ise Üst Manto’nun akışkan bölgesi alan Magma yer alır. Litosferin kalınlığı ortalama 70-100 km. arasındadır. Yerkabuğu, kendisi gibi katı olan ve daha çok manto kayaçlarının baskın olduğu katı nitelikli Litosfer’in üzerine yerleşmiştir. Yerin en dış katmanı olan yerkabuğu karalarda 30-70 kilometreyi bulurken, okyanuslarda bu kalınlık 6 kilometreye kadar inmektedir.

Kimyasal ve minerolojik bakımdan iki kayaç grubundan oluşmuştur. Granit, kumtaşı ve kireçtaşı gibi alüminyum oksit silisyum oksit yönünden zengin kayaçlar birinci grubu, demir oksit ve magnezyum oksit yönünden zengin bazalt cinsinden kayaçlar ise ikinci grubu oluşturur. Karasal nitelikli yer kabuğunda her ikisi de bulunurken, okyanus altında ise sadece ikinci grup kayaçlar vardır. Bu nedenle günümüz yerbilimlerinde yerkabuğu “okyanusal” ve “kıtasal” olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Si ve al yönünden zengin olduğu için Litosfer’e “SiAl” de denmektedir.