Lambanın İcadı
Aydınlatma aracı olarak kullanılan lambanın icadı oldukça uzun süren bir süreç sonunda elektrikli lambanın bulunmasıyla sonuçlanmıştır. Elektrikli lambadan önce gaz lambası başta olmak üzere çeşitli araçlar kullanılmıştır. Gaz lambaları içlerinde çeşitli yağ türleri arasında yanarken ışığı fazla olan türler kullanılıyordu.
Lambayı Kim Buldu?
Lamba aydınlatma aracıdır. İçinde petrol gibi yanıcı bir madde yakarak veya elektrik akımının geçmesi ile aydınlık veren cihazların hepsine verilen ad. Gaz lambası, havagazı lambası, asetilen lambası, elektrik lambası, flüoresan lamba. X ışınlı lambalar en çok kullanılan lamba çeşitleridir. Çok eski zamanlardan beri lamba, değişik şekillerde kullanılmaktaydı.
Mezopotamya ile İsviçre’nin göller bölgesinde yapılan arkeolojik kazılarda kandil biçiminde, ateşte iyice pişirilmiş tuğladan lambalara ve tunçtan yapılmış madeni lambalara rastlanmıştır. Yunanlılar ve Romalıların kullandıkları lambalar, pişirilmiş tuğladan ve tunçtan idi. Bunların içinde zeytinyağı yakılıyordu.
On sekizinci asırda, İsviçreli kimyager olan Aime Argand, mevcut lambalar üzerinde çalışmalar yaparak, tüp şeklinde bir fitil yaptı. Birbiri içine geçmiş madenî iki silindir arasında sıkıştırılan fitil, yanıyor ve is az çıkıyordu. İsviçreli kimyagerin yardımcılarından biri, bu şekildeki lambanın üzerine bir cam şişe takmayı başardı. Cam, hem insanı rahatsız eden isin dışarı çıkmasını önlüyor, hem de ışığın daha parlak görünmesini ve sönmemesini sağlıyordu.
1845 yılına gelinceye kadar lambalarda, eritilmiş hayvan yağları, bitkisel yağlar kullanılırdı. Daha sonra terementinden yapılan neftyağı kullanıldı. Bu yağın yakarken birden parlaması çok tehlikelere sebeb oluyordu. Bu durum petrolün lambalarda kullanılmaya başlamasıyla ortadan kalktı ve lamba yapımında da yeni gelişmeler kendini gösterdi. Bunlardan idare, tek fitilli, çift fitilli, aynalı, yuvarlak fitilli, asma ve köşe lambaları gibi çeşitleri yapıldı. Bir de evlerin dışında kullanılan yandan pompalı lüks ve karpit lambaları vardır.
Elektriğin aydınlatmada kullanılmasıyla, gaz lambaları eski önemini kaybederek, yerlerini ampüllere bıraktılar.
Kısaca Ampulun İcadı
Ampul (Fransızca: (une) ampoule) elektrik akımıyla temas ettiğinde akkor durumuna gelerek ışık yayan içinde argon gazı bulunan armut biçimli cam şişedir. Ampulün içinde çok ince biçimde tasarlanmış filaman adı verilen, genelde volfram tungsten metalinden yapılmış, iki ince destek çubuğu ile tutulmakta olan bir tel bulunur. Bu telden geçen elektrik akımı bu teli aşırı derecede ısıtır (yaklaşık 3000 °C) ve sonuç olarak tel ışık yaymaya başlar. Ampul, Thomas Alva Edison tarafından icad edilmiştir. Bu buluş Edison’un binlerce buluşundan sadece biri olmasına rağmen en büyük buluşudur.
Enerji tasarrufu için tasarruf ampulü kullanılması yararlıdır.
Ampul ile ilgili birçok çalışma yapılmıştır. Fakat ampullerin ömürleri çok kısa olmuştur. İngiliz Joseph Swan ve Amerikalı Thomas Alva Edison, şaşırtıcı bir şekilde aynı yıllarda daha uzun ömürlü ampulü bulmuşlardır. Daha sonra Edison, 1880 yılında daha uzun süre dayanabilen ampulü yaptı. Edison’un yaptığı bu ampul 40 saat boyunca dayanabiliyordu.
Şu an günümüzdeki ampullerin kimileri 2 yıl, kimileri 8 yıl dayanabilir.Thomas Alva Edison’un ampulü icat etmesinden sonra aydınlatma teknolojisine çok büyük adım atılmıştır. Elektrik ile çalışır.
Elektrik Lambasının İcadı
Elektrikle ısındığı zaman ışık veren filaman telli ve camla çevrili lamba. Akkor ve flöresan lamba iki önemli ışık kaynağıdır. Günümüzde kullanılan akkor lamba tungsten filamanlı olup, elektrik akımıyla 2600°C’ye kadar ısınır. Tungsten filaman 3382°C gibi çok yüksek bir erime noktasına sahip olduğu için, saatlerce erimeden ve kırılmadan ışık vermeye devam eder. Filamanın bulunduğu cam kısmın içi boşaltılmış ve azot-argon karışımı bir gaz doldurulmuştur. Bu karışım filamanla kimyasal reaksiyona girmez ve basıncı ile lamba ışık verirken filamanın buharlaşmasını önler. Buharlaşmanın meydana gelmesi lambanın iç kısmının siyahlanmasına ve muhtemelen lambanın ömrünün sona ermesine sebeb olur. Akkor lambaların ortalama ömrü 1000 saattir.
1802’de Humphry Davy, elektrik akımını platin telden geçirerek onu akkor haline getirdi. Ancak bunun ışıklandırmadaki imkanlarını araştırmadı. Bu imkanı açık olarak fark eden ilk araştırmacı J.W. Starr sayılabilir. Starr’ın lambalarının birinde elektrikle ısıtılan karbon çubuk vakum cam tüp içindeydi. Starr, 1846’da 25 yaşında öldü. 1848-1860 yılları arasında da Swan, flaman olarak karbonize edilmiş bir kağıt şerit kullandı. Kullanılan lamba havası boşaltılmış camdan mamul bir ampuldü. İletken teller lambanın boynundan çıkarken aralarındaki kauçuk malzemeyle izole oluyordu. Swan bu zaman peryodunda da pratik bir lamba yapamamıştı.
Ev ve işyerlerinde kullanılan lambaların yapımı Thomas Edison ve Swan’la gerçekleşecekti. Edison çalışmalarına 1877’de başladı. Swan da 17 yıl sonra bu işe tekrar döndü. Edison flaman olarak birçok malzeme kullandı ve sonunda 21 Ekim 1879’da yaklaşık iki gün aydınlatma yapabilen karbonize edilmiş pamuk flamanlı lambayı geliştirdi. Ancak patenti 1882’de Swan aldı. 1883’te de Edison ve Swan elektrikle aydınlatma şirketi kurdu.
Bu tür lambalar 1904’e kadar kullanıldı. Bu tarihte Avusturyalı Alexander Just ile Franz Hanaman Tungsten telin kullanıldığı lambayı geliştirdiler. 1907’de ABD’de üretim başladı. 1908’de de haddeden geçirilmiş tungsten elde edildi. Böylece bugünkü lambalar üretilmeye başlandı.
Işık veren ilk elektrik lambası, İskoçyalı bilim adamı James Bowman Lindsay tarafından yapıldı. 31 Temmuz 1835 tarihli “Dundee Advertiser” gazetesi, Lindsay’in ilk başarılı denemesini şöyle anlatıyordu: “Yaşadığı kentte öğretmenlik yapan ve Watt Enstitüsü’nün hocalarından Bay Lindsay, 25 Temmuz akşamı, elektrikten ışık elde etmeyi başardı. Kendisi iki yıldır bu konu üzerinde çalışıyordu, ama bu arada başka işlerle de ilgilenmek zorunda kaldı. Güzellik açısından, elektrik ışığı, öteki ışık kaynaklarını geride bırakıyor. Hiç kokusu yok. Duman çıkarmıyor. Patlama tehlikesi söz konusu değil. Yanmak için havaya gereksinimi yok. Üstelik iyice kapalı bir cam kavanoz içerisinde muhafaza edilebiliyor. Yanıcı eşyalarla dolu yerlerde güven içinde kullanılabilir. İstenilen yere de götürülebiliyor.” Burada tanımlanan şeyin bir elektrik ampulü olduğu açık. Lindsay, 30 Ekim 1835 günü Dundee Advertiser’a yazdığı bir mektupta, buluşundan “havasız bir cam tüp” olarak söz ediyor. Lindsay, mektubunu bu ışık kaynağının altında kaleme aldığını ve bunu büyük bir rahatlıkla yaptığını belirtiyordu. Daha da ileri giderek, “İstenirse, aynı kaynaktan iki ya da üç ışık daha elde edebilirim. Üstelik, bunların hepsinin altında kolayca okunup yazılabilir” der.