Sizden gelen soru:
* Mavi gözlü bir anne ile homozigot siyah gözlü bir babanın çocuklarının gözleri ne renk olur? *
Cevap:
Sizin sorunuz ile benzer şekilde bir başka soru Tübitak’a sorulmuş ve verilen yanıtı aşağıda sizinle paylaşıyoruz. Sorunuza cevap olacağını düşünüyoruz.
İşte soru:
Merhaba. Mavi gözlü anne ve babanın cocuklarının gözü farklı renkte olabilir mi? Daha önce sorulmuş sorulara baktım fakat bir araştırma yaptım. 1980’lerde mavi gözlü anne ve babadan biri zenci siyah gözlü diğeri sarışın mavi gözlü ikizleri olmuş. Adam babalık davası sonucunda da ikizlerin babasının kendisi olduğunu öğrenmis.fakat teorik olarak böyle bir şey olamayacağını cevaplanan sorulardan anladım. Biraz daha ayrıntılı bilgi verir misiniz? Şimdiden teşekkürler. (Kutay Çelik)
İşte Cevap:
İnsanda göz renginden sorumlu bilinen üç gen vardır. Tipik kahve, mavi ve yeşil göz renklerinin kalıtımı bunlarla açıklanabiliyor. Ancak bu genler göz rengi kalıtımıyla ilgili herşeyi açıklayamıyor. Gri, ela gözler ile mavi, yeşil ve kahverengi menevişli gözleri açıklamakta yetersiz kalıyor. Zaten bu genlerin moleküler temeli bilinmemekte. Mesela hangi proteinleri ürettikleri ve bu proteinlerin göz rengini nasıl oluşturduğu bilinmiyor. Göz renginin doğumda mavi olup, daha sonra daha koyu bir renge dönmesi sıkça rastlanan bir durum. Göz renginin zamanla neden değişebildiği de bilinmemektedir. Ek olarak yeşil renk için bir başka genin olduğu öne sürülmüş. Mavi gözlü ebeveynlerin kahverengi gözlü çocukları olabildiği daha önce rapor edilmiş. Mutasyonlar, kahverengiyi baskılayan değiştirici genler ve bilinenlerin dışında kahverengi genleri olası açıklamalar arasında.
Mavi gözlü ebeveynlerden koyu renkli gözlü çocuklar olması şunun için şaşırtıcı: göz renginin tek gene bağlı olarak basit Mendel kalıtımıyla, baskınlık çekiniklik ilişkisine göre aktarıldığı sanılıyor. Oysa göz renginden sorumlu, sadece bilinen 3 gen var; bunların ise etki mekanizmaları bilinmiyor ve zaten her durumu da açıklayamıyorlar. Belirli bir karakterin kalıtımında çok sayıda gen söz konusu olduğunda, genler ister tam baskınlık/çekiniklik mekanizmasıyla ister başka türlü işlesin, genlerin her bir aleli bir faktör olarak alınıp kümülatif bir ekti yaptığı kabul edilir ve bu model çokgenli kalıtımı açıklamakta başarılıdır. Göz renginin 3 gene bağlı olarak aktrarıldığını varsayarak, 3 ayrı lokusun (gen bölgesinin) herbirine K diyelim; 3 genin her bir aleli göz rengine kümülatif bir etki yapacaktır. Bu durumda genotipler şu şekillerde olabilir:
Herbir K alelinin kümülatif etkisi var, o halde az sayıda K aleli bulunan mavi gözlü ebeveynlerin kahverengi gözlü çocuk sahibi olma şansı vardır. Mesela:
Koyu mavi gözlü bir ebeveynle: K1k1 k2k2 K3k3
açık mavi gözlü bir ebeveynden: K1k1 k2k2 k3k3
Mümkün olan bir gamet kombinasyonu: K1 k2 K3 (1/4) ve K1 k2 k3 (1/2)
Bu da çocukta 1/8 olasılıkla K1K1 k2k2 K3k3 genotipine yani açık kahve göz rengine karşılık gelir.
Göz rengi kalıtımında hem başka renk genlerinin hem de değiştirici genlerin rol oynaması kuvvetle muhtemeldir. Bunların yukarıdaki modele getireceği karmaşıklık da göz önünde bulundurulursa gözlemlenen durumuno kadar da şaşırtıcı olmadığı anlaşılabilir.
Ten rengi kalıtımı da çokgenli kalıtıma iyi bir örnektir. Göz rengi örneğinde olduğu gibi ten renginin bu defa örneğin 5 genin (A, B, C, D ve E) kontrolünde belirlendiğini varsayalım. Bir ebeveynde bu genlerin 3’ü için (A, B, C) koyu renkle ilgili aleller, diğer ebeveynde diğer iki gen için (D, E) koyu renkle ilgili aleller bulunsun. Her bir ebeveynden çocuğa belirli bir genle ilgili yalnız bir alel geçeceğinden, çocuğa anneden de babadan da koyu renkle ilgili alellerin geçmesi ve çocuğun anne ve babasından koyu ten rengi taşıması ihtimaller dahilindedir. Dolayısıyla sizin sorunuzdaki durumda muhtemelen anne ve babadaki farklı ten rengi genlerinin koyu renkle ilgili alelleri çocukta bir araya gelerek kümülatif bir etki oluşturmuş ve ebeveynlerden çok daha koyu bir ten rengi ortaya çıkarmış. Tabi bu, sözkonusu ebeveynlerde koyu renk ten rengiyle ilgili alellerin bulunduğu anlamına geliyor. Yani muhtemelen tamamen beyaz tenli değillerdi. Zaten çokgenli kalıtımın en belirgin özelliklerinden birisi de ara değerlerin, sözkonusu durum için ara renklerin çeşitliliğidir. Dolayısıyla o ebeveynler muhtemelen ten rengi açısından melezliğe sahip bireylerdi. Ayrıca yine göz rengi kalıtımında olduğu gibi bilinmeyen başka genlerin olası etkileri, aaa, değiştirici (mesela baskılayıcı) genlerin olası etkileri de göz ardı edilmemelidir.
İlay Çelik