Sizden gelen soru:
Ünsüz benzeşmesi nedir?
Cevap:
Türkçe’deki ses uyumu kurallarından birisi olan ünsüz benzeşmesi, aynı zamanda ünsüz uyumu olarak da bilinir.Bir sözcük sert bir ünsüzle bitiyor ve o sözcüğe ünsüzle başlayan bir ek geliyorsa, ekin başındaki ünsüz sertleşir. Buna ünsüz benzeşmesi denir.
Bu kurala göre herhangi bir kelimeye eklenen ve ünsüz harfle başlayan yapım veçekim ekleri kendisinden önceki son harf sert ünsüz ise sert, yumuşak ünsüz ise yumuşak ünsüz harfle başlamak zorundadır:
- dolapta, aşçı, evde vb.
Türkçede ünsüzler (sessiz harfler) sert ve yumuşak olmak üzere iki gruba ayrılır. Sert ünsüzler ç, f, h, k, p, s, ş ve t’dir. Bu harf grubunu öğrencilerin ezberlemesini kolaylaştırmak için “fıs t ı k ç ı ş a h a p” ifadesi üretilmiştir. Bu kelime grubundaki ünsüz harflerin tamamı serttir. Bunun dışında kalanlar ise yumuşak ünsüzlerdir.
| Sert ünsüzler | ç, f, h, k, s, ş, t, p |
| Yumuşak ünsüzler | b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z |
Kök içerisinde ünsüz benzeşmesi
Kök içerisindeki bir hece ünsüz harfle bitiyorsa ve kendinden sonraki hecenin ilk harfi de ünsüz ise, bu harfler ünsüz benzeşmesine uyarlar:
- aptal, eksik, nispet, ispat, kispet, müspet, tespit, tespih, gövde, iğde, dalga, kuzgun vb.
Eklerde ünsüz benzeşmesi
- Yumuşak ünsüzle biten kelimelere b, c, d, g ünsüzlerinden biriyle başlayan bir ek getirildiğinde ekin bu ilk ünsüzü yumuşak olarak kalır:
- kardeş, sürgün, yaygı, kuralcı, okulda, bilgin, kızgın, Aydın’da
Ünsüz sertleşmesi
Sert ünsüzle biten kelimeler b, c, d, g ünsüzleriyle başlayan bir ek aldığında, ekin bu ilk ünsüzü sertleşerek p, ç, t, k ünsüzlerinden birine dönüşür. Bu duruma ünsüz sertleşmesi denir:
- dolapta, açtı, aşçı, baktım, çiçekten, kitapçı, dişçi, ocakta, bitkin, 15’te, Karabük’ten
İstisnalar
Bazı birleşik kelimelerin bu kurala uymadığı görülür:
- dikdörtgen, akciğer.
Bazı matematik terimlerinin bu kurala uymadığı görülür:
- üçgen, dörtgen, beşgen.
Birleşik yazılmayan kelimeler arasında ünsüz uyumu aranmaz. “de” bağlacı, başlı başına ayrı bir kelime olduğu için sert ünsüzlerle biten kelimelerden sonra gelse ve bazen sert telaffuz edilse bile yazımda sertleşme kuralına uymaz. Bu kural “de” bağlacını “-de” bulunma hâl ekinden ayıran en önemli özelliklerden biridir.
- Gitsek de olur, gitmesek de.
- Dünkü su baskınında dolap da zarar görmüş.